کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی
این كتابخانه از معتبرترین و بزرگ‌ترین كتابخانه‌های ایران و جهان اسلام است و از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی استان قم محسوب می‌شود. كتابخانه در 100 متری مرقد حضرت معصومه سلام الله علیها، خواهر امام هشتم شیعیان در قم قرار دارد و مرقد بنیان‌گذار آن هم جنب كتابخانه است. این كتابخانه علاوه بر مجموعه كتاب‌های چاپی فارسی و عربی و لاتین دارای گنجینه‌ای گرانبها و ارزشمند از كتاب‌های خطی نفیس و كتاب‌های چاپی نادر است. بخش اخیر نزد دانشمندان و محققان و مستشرقان، اشتهار و اعتبار خاصی دارد. كتابخانه مرعشی با مراكز علمی، فرهنگی و كتابخانه‌ای در خارج از كشور ارتباط دارد.
محتویات
تاریخچه
اقدامات اولیه برای ایجاد این كتابخانه به زمانی بازمی‌گردد كه آیت‌الله مرعشی نجفی (1276-1369) در شهر نجف می‌زیست. وی نخست، فهرستی از كتاب‌های چاپی و خطی كه به نظرش ارزشمند بود، تهیه و به تدریج آنها را فراهم كرد و در 1302ش. با خود به ایران آورد و در منزل شخصی خود جای داد. وی در ایران نیز بكار خود ادامه داد. هنگامی كه دیگر منزل ایشان گنجایش مجموعه را نداشت، بخشی از نسخ خطی نفیس آن را به كتابخانه دانشكده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و شمار بیشتری را، اعم از نسخه‌های خطی و كتاب‌های چاپی نفیس به كتابخانه‌های آستان قدس رضوی در مشهد؛ آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها و مدرسه فیضیه در قم؛ آستانه شاه‌چراغ در شیراز؛ آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری و سایر كتابخانه‌ها اهدا كرد.
وی در 1344 مدرسه علمیه‌ای در قم تأسیس و كتابخانه كوچكی در دو اتاق آن برای استفاده طلبه‌ها و مدرسان ایجاد كرد. سال بعد به سبب استقبال طلاب و مراجعان دیگر، كتابخانه طبقه سوم مدرسه را نیز اشغال كرد و در 1345 با مجموعه‌ای بالغ بر 10300 جلد كتاب چاپی و 2000 نسخه خطی نفیس گشایش یافت. چهار سال بعد آیت‌الله مرعشی زمینی به مساحت 1000 متر در مقابل همان مدرسه خرید و پس از چهار سال مجموعه 16000 جلدی را در ساختمان جدیدی به نام كتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی جای داد.
در 1358، زمین همجوار كتابخانه به مساحت 500 مترمربع به آن ضمیمه شد ولی باز كتابخانه با كمبود فضا روبرو بود. سپس در 1367 دولت وقت موظف شد كتابخانه را گسترش دهد. به این ترتیب، ساختمانی قدیمی و تعدادی زمین پیرامون كتابخانه به آن اختصاص داده شد.
عملیات ساخت بنای جدید كتابخانه در تیرماه 1369 آغاز شد و در 1375 پایان یافت. بنای جدید كه در هفت طبقه احداث شده است 20500 مترمربع زیربنا دارد. دانشوران معروفی چون عباس اقبال آشتیانی، بدیع‌الزمان فروزانفر و آقا بزرگ تهرانی از این كتابخانه بهره‌های فراوان گرفتند.
در گذشته، بودجه این كتابخانه توسط شخص آیت‌الله مرعشی نجفی و كمك‌های مردمی تأمین می‌شد. ولی بر اساس قانونی كه در 1376 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، كتابخانه آیت‌الله مرعشی در فهرست نهادهای رسمی عمومی غیردولتی ایران ثبت و دولت موظف به تأمین بودجه آن شد.
این كتابخانه مشمول قانون واسپاری است و بر اساس مصوبه 205 شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید یك نسخه از كتاب‌ها و نشریاتی را كه در ایران منتشر می‌شود از ناشران اخذ و برای این كتابخانه ارسال كند.
تولیت و ریاست كتابخانه بنابر وصیت آیت‌الله مرعشی تا به امروز بر عهده فرزند ارشد ایشان سید محمود مرعشی نجفی بوده است و بر اساس وصیت‌نامه وی تولیت كتابخانه برای همیشه در خاندان ایشان باقی خواهد ماند.
مجموعه
مهم‌ترین مجموعه‌های كتابخانه عبارتند از:
1. گنجینه نسخه‌های خطی، كتاب‌های چاپ سنگی و كمیاب:
در حال حاضر (1382ش.)، موجودی این بخش 60000 عنوان از جمله 31000 مجلد نسخه خطی در موضوعات فقه و اصول، كلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث و جز آن است كه 65 درصد آن به عربی و بقیه به فارسی، تركی، اردو و سایر زبان‌هاست. در میان این ذخایر، نسخه‌های منحصر به فرد بسیاری به خط مؤلفان مشهور اسلامی موجود است. كهن‌ترین نسخه بدون تاریخ این گنجینه بخشی از قرآن كریم به خط كوفی از اواخر سده دوم و سوم هجری‌است. قدیمی‌ترین نسخه تاریخ‌دار دو جزء از قرآن كریم به خط كوفی علی بن هلال مشهور به ابن بوّاب، ابوالحسن علی بن هلال است. همچنین دو جلد تفسیرالتبیان، نهج‌البلاغه شریف رضی، اعراب القرآن، فرّاء، دعاهایی از انجیل به خط لاتین و نسخه‌هایی از اوستا به خط پهلوی نیز از نسخه‌های نفیس و كهن این گنجینه است.
بیش از 4000 مجلد عكس و نسخه‌های خطی نفیس موجود در كتابخانه‌های خارجی و داخلی در گنجینه نسخه‌های خطی عكسی (تصویری) نگهداری می‌شوند. 12200 نسخه خطی نفیس ریزفیلم شده و مجموعه عظیمی از ریزبرگه فهرست كتاب‌های چاپ شده در جهان به زبان‌های مختلف در گنجینه ریزفیلم و ریزبرگه كتابخانه نگهداری می‌شود.
در این كتابخانه نمونه‌هایی از نسخه‌های چاپی بسیار كهن و نفیس به زبان‌های عربی، فارسی، تركی، لاتین و ارمنی از سده‌های 10 و 11ق. موجود است كه در گنجینه نسخه‌های چاپی بسیار كهن نگهداری می‌شوند همچنین بیش از 30000 نسخه چاپ سنگی و نادر به زبان‌های فارسی، عربی، تركی، اردو، ازبكی، تاتاری و جز آن وجود دارد كه در گنجینه نسخه‌های چاپ سنگی نادر و كمیاب نگهداری می‌شوند.
2. گنجینه‌های كتاب‌های چاپی:
در این گنجینه‌ها بیش از 1500000 جلد كتاب‌های چاپی فارسی، عربی، تركی، اردو و غیرلاتین وجود دارد. این مجموعه سه طبقه از ساختمان جدید را اشغال كرده است. همچنین در این كتابخانه آرشیوی از كتاب‌های ممنوعه شامل انتشارات گروه‌های كمونیستی و ضددین و كتاب‌های ضداسلام وجود دارد.
3. گنجینه نشریات ادواری:
در این بخش بیش از 2500 عنوان مجله و روزنامه به زبان‌های فارسی، عربی، تركی، اردو و جز آن وجود دارد. در این میان تعدادی از مجله‌ها و روزنامه‌های چاپ سنگی از عصر قاجار و مجله‌های قدیمی به زبان عربی نیز به چشم می‌خورد.
4. گنجینه اسناد مكتوب:
در این گنجینه بیش از 100000 سند دستنویس از پنج سده قبل تاكنون وجود دارد. اینها شامل احكام شاهان، امیران، حاكمان، عقدنامه‌ها و غیره است.
5. گنجینه اشیای غیرمكتوب:
در این گنجینه اشیایی مانند سكه‌ها، تمبرهای قدیمی، آلبوم عكس‌های قدیمی، اسطرلاب، نوارهای صوتی و تصویری، دیسك‌های رایانه‌ای و عكس‌های رنگی و سیاه و سفید قدیمی نگهداری می‌شود.
6. گنجنیه منابع جغرافیایی:
نقشه‌های جغرافیایی قدیم و جدید و اطلس‌های كشورهای جهان و مراجع جغرافیایی به زبان‌های مختلف در این گنجینه نگهداری می‌شوند.
7. گنجینه آثار بنیان‌گذار كتابخانه:
در این گنجینه آثار تألیفی آیت‌الله مرعشی نجفی به نمایش درآمده است.
بخش‌های مختلف
ساختمان جدید كتابخانه عمومی مرعشی نجفی دارای بخش‌های مختلفی به شرح زیر است:
1. مركز خدمات همگانی:
این مركز شامل تالار بزرگ ابن سینا، تالار ویژه كتاب‌های حوزوی، تالار خواجه نصیرالدین طوسی، تالار شیخ مفید و فروشگاه كتاب است. كتابخانه 45000 عضو دارد.
2. مركز منابع و خدمات ویژه (كانون پژوهش):
این مركز از واحدهای اصلی كتابخانه تشكیل شده و خدماتی نظیر پژوهش و تصحیح نسخه‌های خطی اسلامی، فهرست نگاری نسخه‌های خطی، تبارشناسی، و غیره را ارائه می‌كند.
3. مركز حفاظت منابع كتابخانه:
این مركز از واحدهای متعدد تشكیل می‌شود كه در آنها آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی، مرمت و بازسازی كتاب‌های خطی و اسناد دستنویس، میكروگرافی و صحافی و جلدسازی كتاب‌های چاپی صورت می‌گیرد.
4. مركز خدمات فنی:
این مركز از واحدهای انتخاب و سفارش، ثبت و اعلام، بررسی و وجین كتاب‌ها، آماده‌سازی، فهرستنویسی، برگه‌آرایی، دبیزشگاه، پژوهشگاه و مركز رایانه تشكیل شده است. مركز رایانه در 1375 برای ایجاد و توسعه نظام اطلاع‌رسانی متمركز، پشتیبانی فنی، فهرستنویسی استاندارد، مجموعه‌سازی و مدیریت شبكه رایانه تأسیس شده است همچنین بخشی جهت فهرست نگاری نسخه‌های خطی وجود دارد كه در این بخش گروهی از كتابشناسان و نسخه‌شناسان نسخه‌های خطی به سرپرستی سید محمود مرعشی به نگارش فهرست نسخه‌های خطی موجود در گنجینه كتابخانه اشتغال دارند و تاكنون سی جلد از این فهرست منتشر شده است و پیش‌بینی می‌شود مجلدات آن به 60 عدد برسد.
5. مركز قم‌شناسی:
این مركز مجموعه كتاب‌ها و مقالاتی را جمع‌آوری می‌كند كه به زبان‌های مختلف درباره قم نوشته شده است. همچنین منابعی درباره نسب‌شناسی به زبان‌های مختلف در مركزی به نام مركز تبارشناسی نگهداری می‌شود.
6. مركز دایره‌المعارف كتابخانه‌های جهان:
این مركز در 1370 به منظور تدوین دایره‌المعارف تخصصی درباره كتابخانه‌هایی تأسیس شده است كه دارای مجموعه‌های خطی اسلامی هستند.
نشانی وب سایت كتابخانه عبارت است از: www.marashilibrary.com